Ég hef haft sem óskráð viðmið að lesa ekki annarra umfjöllun um kvikmyndir áður en ég skrifa um þær hér. Nú þegar ég leitaði upplýsinga um leikstjóra einnar bestu myndar hátíðarinnar til þessa, sá ég hins vegar útundan mér að einhverjir virðast vilja slátra henni. Myndinni, það er. The Roads Not Taken heitir hún, eftir leikstjórann Sally Potter, og var sýnd á miðvikudag.
Javier Bardem, einhver allra fegursti karlleikari í kvikmyndum um þessar mundir, fer með aðalhlutverk myndarinnar, hlutverk rithöfundarins Leo sem hefur orðið fyrir heilabilun og er hérumbil horfinn í annan heim. Elle Fanning leikur dóttur hans, Molly, sem annast hann. Með önnur hlutverk fara Salma Hayek og Branka Katic.
Myndin gerist á tveimur tímum: annars vegar hér og nú, þar sem Molly fylgir föður sinnum gegnum einn dag, frá íbúðarkytru hans, til tannlæknis og augnlæknis og aftur heim. Það er ekki einfalt því pabbi pissar í sig og týnist, svarar spurningum út í hött, kann ekki að fylgja fyrirmælum á við að sitja kyrr. Hins vegar gerist myndin í hugskoti Leos, þar sem minningar flögra um, ást, eftirsjá, erfiðar ákvarðanir, vafasamar, jafnvel vondar. Ég spilli myndinni um stundarsakir: þegar líður undir lok myndarinnar kemur í ljós að sumar af veigamestu minningunum, jafnvel þeim sárustu, voru ekki minningar, eiga sér ekki stoð í veruleikanum, heldur snerust um valkosti og afleiðingar þeirra, leiðir sem Leo fetaði ekki í lífinu. Þeirri uppgötvun að í raunveruleikanum yfirgaf Leo ekki barnsmóður sína og dóttur til að verja 20 árum í árangurslítið basl við ritstörf fylgir léttir: hann valdi að vera um kyrrt, blessaður maðurinn, hann var til staðar, umhyggja dóttur hans hér og nú er ekki alfarið óverðskulduð.
Þetta viðfangsefni og þessi aðferð hljómar líklega háskalega nærri hverri annarri sápuóperu. Og já já, myndin er tárafantur. Mér þótti hún hins vegar samansett af þess háttar næmni, virðingu og innsæi, gagnvart lífi með heilabilun, lífi aðstandenda, og lífi yfirleitt, þeim mannlega vanda að burðast með miðtaugakerfi og tilheyrandi valkvíða, að ég fyrirgaf verkinu auðveldlega að væta svona andlitið á mér. Kannski er það að einhverju leyti háð persónulegri nálægð við viðfangsefnið, en myndin mætti vinna keppnina mín vegna. Mér þætti það jafnvel hugrakkt val, einmitt vegna þess að tign þessa verks blasir ekki endilega við, hún felst í hinu fínlega.
Það flækir aðeins málin með tárin nú við upphaf plágunnar, að læknar segja okkur að forðast að strjúka eða snerta yfirleitt andlitin okkar með höndunum. Forsjálir kvikmyndagestir hafa auðvitað vasaklúta meðferðis. Grímunum á hátíðarsvæðinu sýnist mér annars ekki hafa fjölgað síðustu daga. Hins vegar birtist í dag eða í gær spjald á kaffibarnum þar sem blaðamönnunum bjóðast fríir kaffidrykkir komi þeir með eigin ílát: Please only bring clean cups, for your own safety.
Hin keppnismyndin sem var frumsýnd sama dag er af öðrum toga. Hún heitir DAU. Natasha. Einhverjir lesendur vita þá kannski þegar hvernig hún er upprunnin – meira um það síðar. Þetta verk, sem er rúmar tvær klukkustundir að lengd, skiptist í tvennt: í fyrri hlutanum fylgjumst við með fylleríum tveggja afgreiðslukvenna í mötuneyti rannsóknarstofnunar í Sovétríkjunum, einhvern tíma um miðja síðustu öld. Þær eru ýmist einar á slarki eða við veisluhöld með vísindamönnum og öðrum starfsmönnum stofnunarinnar. Nálægð okkar við þær er mikil og miskunnarlaus, tilveran sársaukafull, drykkjan hamslaus, kynlífsatriði berskjölduð, allt heldur grimmt. Í þá rúmu klukkustund sem þessi fyrri þáttur verksins varir minnir það einna mest á myndir bandaríska leikarans og leikstjórans John Cassavetes.
Seinni hluti verksins er hins vegar af öðrum toga: þar er önnur kvennanna stödd á skrifstofu yfirmanns hjá KGB sem hefur einsett sér, vegna aðgangs hennar að vísindamönnum stofnunarinnar, að fá hana í sína þjónustu, með góðu eða illu. Pyntingar hans eru grimmar og andspænis þeim birtist hráa og klunnalega kynlífið í fyrri hluta myndarinnar í nýju ljósi, sem verðmæt nánd. Berskjöldunin þá verður dýrmæt í samanburði við berskjöldun manneskjunnar frammi fyrir kerfisbundinni villimennsku stofnunarinnar. Þegar stjórnandinn nær sínu fram og beygir konuna undir vilja apparatsins erum við löngu horfin frá Cassavetes og komin á einhvern stað þar sem Orwell og markgreifinn af Sade virðast hafa ruglað saman reitum.
Einhvern veginn þannig var þessi tiltekna kvikmynd. Það er hins vegar ósennilegt að nokkurn tíma verði um hana fjallað án samhengis við hið viðameira verk sem hún er hluti af. Ilya Andreevich Khrzhanovsky heitir leikstjóri myndarinnar. Hann hóf undirbúning kvikmyndaverksins DAU árið 2006. Tökur hófust 2008 og stóðu í þrjú ár. Á því tímabili söfnuðust 700 klukkustundir af efni á 35mm filmu. Megnið af tökunum fór fram í 12.000 fermetra kvikmyndaveri í Úkraínu, innan sviðsmyndar sem líkir eftir aðgangsstýrðri sovéskri rannsóknarstofnun um miðja síðustu öld. Leikarar verksins lifðu í sviðsmyndinni, á Stofnuninni, dag og nótt, dvöldu í hlutverkum persóna sinna öllum stundum, ýmist í viðveru eða yfirvofandi nálægð leikstjóra, tökuliðs og kvikmyndatökuvéla. Einhver framvinda virðist hafa verið fyrirfram ákveðin, en engin sena eða samræða skrifuð.
Og það eru þessar yfirgengilegu stærðir sem sveima allt í kringum myndina um Natösju: á blaðamannafundi nefndi leikstjórinn að hann hefði farið um 58 héröð eða svæði innan Rússlands í leit að leikurum, líklega hefði enginn núlifandi maður kynnst jafn mörgum leikurum og hann, en síðan hefði hann séð að leikarar væru ekki færir um það sem hann leitaði að, þeir yrðu ekki jafn opnir fyrir þróun, framvindu og breytingum og amatörar gætu orðið, svo hann hætti við það allt saman og safnaði 400 amatörum í hlutverkin. Af 350.000 sem skiluðu inn leikprufum, samkvæmt fyrri umfjöllun annarra miðla. Eftir að safna sýnum úr tilveru þessa fólks innan Stofnunarinnar í þrjú ár tók við úrvinnsla og eftirvinnsla, þar til fyrsta afurð ferlisins, tólf tíma kvikmyndin DAU, var frumsýnd í París fyrir um ári síðan, í janúar 2019. Framundan eru fleiri styttri verk, alls sex kvikmyndir í fullri lengd, heyrðist mér, ásamt sjónvarpsþáttaröð og heimildamynd – og á blaðamannafundinum sagði leikstjórinn að loks hefði hann í hyggju að setja allt hráefnið á netið, í opnum aðgangi, þannig að hver sem vildi gæti klippt úr því mynd eftir eigin höfði.
Hvað ef maður vissi ekki af þessu öllu? Hvernig kæmi DAU. Natasha manni þá fyrir sjónir? Ég er hræddur um að ein sér sé myndin, þrátt fyrir búninga, sviðsmynd og grimmd, heldur léttvæg. Framvindan frá Cassavetes-fylleríinu yfir í 1984-kúgunina er ekki nógu öguð, ekki nógu nákvæm eða hugsuð, til að eftir standi að nokkuð sé sagt. Eftir stendur fyrirferðarmikill subbuskapur. Subbuskapurinn vekur hin og þessi hughrif, en það er ekki nóg.
Kannski er annað uppi á teningnum með verkinu í heild. Það getur meira en vel verið: í þessari mynd hér glitti ekki einu sinni í meginviðfangsefni prójektsins, eðlisfræðinginn Lev Landau, sem heildarverkið DAU dregur nafn sitt af. Það kemur þá í ljós. Ég hlakka til að sjá aðrar hliðar verksins. En þangað til, hér og nú, eftir að sjá aðeins kaflann um Natösju, er opinn sá möguleiki að allt þetta íþróttamannslega umfang framkvæmdarinnar sé sprottið af þeirri kvíðvænlegu uppgötvun listamannsins að hann viti ekki alveg hvað hann vildi segja. Að hann hafi ekki kunnað – ef ég gerist persónulegur og leyfi fyrri og betri kvikmynd dagsins að lesa þá síðari og síðri: að hann hafi ekki kunnað að velja.